κοινωνική ανάφλεξη σε αργή κίνηση

Το κίνημα των "αγανακτισμένων" προοιωνίζεται βαθύτατη κρίση λαϊκής νομιμοποίησης του πολιτικού συστήματος στην Ευρώπη

Του Πέτρου Παπακωνσταντίνου

"Αυτό το ρευστό, μεταμοντέρνο πλήθος δεν έχει τις σταθερές πολιτικές ταυτότητες και οργανωτικές μορφές -το συνδικάτο, την παράταξη, το κόμμα- που συνόδευαν ριζοσπαστικά κινήματα προηγούμενων εποχών. Είναι κατά κάποιο τρόπο υδραργυρικό, καθώς ενώνεται ξαφνικά και πρόσκαιρα γύρω από ένα γεγονός - καταλύτη και είναι έτοιμο να αποδιοργανωθεί ξανά στα μικρά, ατομικά «σφαιρίδια», που θα ακολουθήσουν τις δικές τους, χαοτικές διαδρομές, μέχρι να συσσωματωθούν ξανά στο επόμενο γεγονός."

Τον 8ο μ.Χ. αιώνα, το νεαρό έθνος των Αράβων εισέβαλε στη μεσαιωνική Ευρώπη μέσω Ισπανίας, καταλύοντας το παρηκμασμένο βασίλειο των Βησιγότθων. Το τελευταίο δεκαπενθήμερο μια δεύτερη «εισβολή», εντελώς ειρηνική αυτή τη φορά, διέχυσε τα καινά δαιμόνια του αραβικού κόσμου από την Τυνησία και την Αίγυπτο στη γηραιά ήπειρο, και πάλι μέσω του ισπανικού βασιλείου. Η επέκταση του κινήματος των «Αγανακτισμένων» από τη Μαδρίτη σε δεκάδες ευρωπαϊκές πόλεις, με κορύφωση την πανευρωπαϊκή ημέρα δράσης της περασμένης Κυριακής, επανέφερε δριμύτερο το ερώτημα για μια πιθανή μεταλαμπάδευση του «πνεύματος της Ταχρίρ» στην απέναντι πλευρά της Μεσογείου.

Η αλήθεια είναι ότι οι κοινωνικές εξεγέρσεις δεν αντιγράφονται κατά βούληση, εν είδει copy paste στην οθόνη του ηλεκτρονικού υπολογιστή. Ο Γάλλος υπουργός Εξωτερικών Αλέν Ζιπέ είχε δίκιο όταν έλεγε ότι ο ευρωπαϊκός κοινοβουλευτισμός δεν μπορεί να συγκριθεί με τις αραβικές απολυταρχίες, όπως δεν μπορεί να συγκριθεί η φτώχεια στα εργατικά προάστια του Παρισιού με την εξαθλίωση στις παραγκουπόλεις του Καΐρου. Και όμως, οι αναλογίες ανάμεσα στην «Αραβική Ανοιξη» και την (τόσο αμφίβολη όσο και τα μετεωρολογικά δελτία) Ευρωπαϊκή δεν παύουν να χτυπάνε στο μάτι. Και στις δύο περιπτώσεις, χώρες που εμφανίζονταν μέχρι χθες ως οικονομικά θαύματα και εγκωμιάζονταν από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο αποδείχθηκαν ενεργά κοινωνικά ηφαίστεια. Το ρόλο της εμπροσθοφυλακής, τόσο στις αραβικές εξεγέρσεις όσο και σ' αυτό που αρχίζει να μοιάζει με ευρωπαϊκή κοινωνική ανάφλεξη σε αργή κίνηση, παίζει η νέα γενιά των «Αγανακτισμένων»: Οι νέοι 25 - 35 χρόνων, υπερκαταρτισμένοι και υποαπασχολούμενοι, πολίτες του κόσμου, αλλά καθηλωμένοι στην πατρική εστία, αυτό το μορφωμένο «πρεκαριάτο» της επισφαλούς εργασίας και της μαζικής ανεργίας.

Η φωνή όλων

Αν ήταν, όμως, μόνο αυτό θα μιλάγαμε απλώς για μια επανάληψη των σχεδόν περιοδικών εκδηλώσεων νεανικού ριζοσπαστισμού, σαν κι αυτές που γνώρισαν το Παρίσι το 2006 και η Αθήνα το 2008. Αυτό που κάνει τη διαφορά είναι ότι οι νεαροί «Αγανακτισμένοι» έγιναν η φωνή όλων όσοι δεν έχουν φωνή, η έκφραση της ευρύτατης κοινωνικής δυσφορίας απέναντι σε μια δρακόντεια λιτότητα χωρίς τέλος και σε αλυσιδωτά Μνημόνια χωρίς ελπίδα. Ηδη, από την περασμένη Κυριακή έγινε σαφέ -τουλάχιστον στην Ισπανία, την Ελλάδα και την Πορτογαλία, όπου το «κίνημα της πλατείας» γνωρίζει τη μεγαλύτερη έξαρση- ότι αυτό που ξεκίνησε ως πρωτοβουλία νεανικών ομάδων κοινωνικής δικτύωσης αρχίζει να προσελκύει ευρύτερα λαϊκά στρώματα όλων των ηλικιών. Θα μπορούσε να εικάσει κανείς ότι βλέπουμε τα πρώτα σημάδια κοινωνικής ριζοσπαστικοποίησης της «σιωπηλής πλειοψηφίας», κάτι που, αν επαληθευθεί, δεν θα αργήσει να μετατρέψει την οικονομική κρίση των περιφερειακών χωρών της Ε. Ε. σε πολιτικό κραχ. Περισσότερο από Ταχρίρ του 2011, το ευρωπαϊκό σκηνικό αρχίζει να θυμίζει Μπουένος Άιρες του 2001: Οσο καιρό το malestar social, η κοινωνική δυσφορία, περιοριζόταν κυρίως στη συνδικαλισμένη, μισθωτή εργασία, η κρίση ήταν διαχειρίσιμη από τους κυβερνώντες. Τη στιγμή που η οικονομική καταστροφή γράπωσε και τα μεσαία στρώματα των «νοικοκυραίων» (στην Αργεντινή με τον δραστικό περιορισμό των τραπεζικών αναλήψεων, στην Ελλάδα με τον «θάνατο του εμποράκου»), η κρίση έγινε μεμιάς «εθνική» και οι στιγματισμένες «συντεχνίες» μετασχηματίστηκαν σε ένα πολύμορφο, πανίσχυρο «πλήθος».

Αυτό το ρευστό, μεταμοντέρνο «πλήθος» δεν έχει τις σταθερές πολιτικές ταυτότητες και οργανωτικές μορφές -το συνδικάτο, την παράταξη, το κόμμα- που συνόδευαν ριζοσπαστικά κινήματα προηγούμενων εποχών. Είναι κατά κάποιο τρόπο «υδραργυρικό», καθώς ενώνεται ξαφνικά και πρόσκαιρα γύρω από ένα γεγονός - καταλύτη και είναι έτοιμο να αποδιοργανωθεί ξανά στα μικρά, ατομικά «σφαιρίδια», που θα ακολουθήσουν τις δικές τους, χαοτικές διαδρομές, μέχρι να συσσωματωθούν ξανά στο επόμενο γεγονός.

Μετασχηματισμός

Ωστόσο, όσο το «κίνημα της πλατείας» αυξάνεται και πληθύνεται, όσο αποκτά άρθρωση και αυτοπεποίθηση, τόσο θα θέτει, ακόμη και παρά τη θέληση των πρωταγωνιστών του, ζήτημα λαϊκής (απο) νομιμοποίησης ολόκληρου του πολιτικού συστήματος. Αν εξελιχθούν έτσι τα πράγματα, θα έρθει η στιγμή (στην Αίγυπτο ήρθε μετά τη βίαιη προσπάθεια του καθεστώτος Μουμπάρακ να ανακαταλάβει τις πλατείες και τη σθεναρή αντίσταση των διαδηλωτών) που το «πλήθος» θα χάσει την αθωότητα και τις αυταπάτες του και θα μετασχηματισθεί σε «λαό», ο οποίος θα θέσει ανοιχτά ζήτημα διακυβέρνησης. Ας μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι το σύνθημα «Que se vayatodos» (Να φύγουν όλοι!), που βλέπουμε αυτές τις μέρες στην Πουέρτα ντελ Σολ και στο Σύνταγμα, προέρχεται από το «Αργεντινάσο» του 2001.

Εκφράζονται ανησυχίες για την πιθανότητα εκτροπής των «Αγανακτισμένων» προς την εθνικιστική δημαγωγία. Αν και ακροδεξιές ομάδες, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ασφαλώς επιδιώκουν κάτι τέτοιο, το πιθανότερο είναι ότι θα απομονωθούν. Ούτε η ελληνική σημαία στο Πολυτεχνείο του 1973 ούτε η αιγυπτιακή στην Ταχρίρ έκαναν τις εν λόγω εξεγέρσεις «εθνικιστικές». Αλλωστε, η προσβολή κάθε έννοιας εθνικής - λαϊκής κυριαρχίας από τους εκπροσώπους μιας απρόσωπης, πολυεθνικής ελίτ πιστωτών - κερδοσκόπων είναι φυσικό να ερεθίζει πατριωτικά αντανακλαστικά.

Είναι αλήθεια ότι μετά την πτώση του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και την υποχώρηση των ελπίδων της Αριστεράς για ανατροπές σε εθνική κλίμακα υπήρξε μια ορισμένη «φυγή προς τα εμπρός»: Το νέο, ανεξάρτητο κίνημα εναντίον της παγκοσμιοποίησης, με ληξιαρχική πράξη γέννησης τις διαδηλώσεις του Σιάτλ το 1999, που ήρθε να καλύψει προσωρινά το κενό αριστερού ριζοσπαστισμού, προσπάθησε να υπερβεί την κλίμακα του εθνικού κράτους, με τη φιλοσοφία του «να σκέφτεσαι παγκόσμια, να δρας τοπικά».

Τι πέτυχαν

Σήμερα, η οξύτητα της κρίσης είναι τέτοια που αναγκάζει ριζοσπαστικά κινήματα να επιστρέψουν, με μεγαλύτερη ωριμότητα, στην κλίμακα του «δικού τους» εθνικού κράτους, επιδιώκοντας πολιτικές ανατροπές που θα δώσουν λύση στην κοινωνική ασφυξία. Θα αποδειχθούν άραγε οι «Αγανακτισμένοι» θετικός καταλύτης σε μια παρόμοια κατεύθυνση ή μόνο μια προσωρινή παρένθεση; Κανείς δεν το ξέρει. Εκείνο που ξέρουμε είναι ότι έδιωξαν από το κέντρο των πόλεων το μαύρο και το χακί, για να ξαναφέρουν τα χρώματα, άδειασαν τις πλατείες από τους ανθρώπους με τα κράνη και τις κουκούλες για να τις γεμίσουν με πρόσωπα που μιλάνε, φωνάζουν, τραγουδάνε, χαμογελάνε και ελπίζουν. Κι αυτό δεν είναι λίγο.

Ιnfo

- Werner A. Perger, «Usignal pour toute l' Europe democratique», Courrier International, 26-31 mai 2011.

- Delia Rodriguez, «No me traigas octavillas», El Pais, 22/5/2011.

- Stephane Hessel, «Indignez-vous!», Indigene, Montpellier 2010.

- Elodie Cuzin, «Le ras- le- bol des indignes», Le Monde, 24/5/2011.